ΤΟ ΔΙΛΛΗΜΑ ΤΟΥ ΕΥΘΥΦΡΟΝΑ, Η ΘΕΩΡΙΑ ΤΗΣ ΘΕΙΑΣ ΕΝΤΟΛΗΣ ΚΑΙ Ο ΗΘΙΚΟΣ ΡΕΑΛΙΣΜΟΣ

ΤΟ ΔΙΛΛΗΜΑ ΤΟΥ ΕΥΘΥΦΡΟΝΑ, Η ΘΕΩΡΙΑ ΤΗΣ ΘΕΙΑΣ ΕΝΤΟΛΗΣ ΚΑΙ Ο ΗΘΙΚΟΣ ΡΕΑΛΙΣΜΟΣ

Του Παναγιώτη Νούνη

Δείτε το και κατεβάστε το απο ΕΔΩ.

Κατ΄αρχήν να πώ ότι το  εν λόγω φιλοσοφικό άρθρο -το οποίο γράφτηκε στην Αγγλική γλώσσα- που πρόκειται να πραγματευθώ και να σχολιάσω εκτενώς είναι ένα μέτριο, πολύπλοκο, στα σημεία δυσνόητο και ασαφές, το οποίο μάλιστα σε αρκετά κρίσιμα μέρη του αντί να αποσαφηνίζει και να ξεκαθαρίζει απλά τα φιλοσοφικά πράγματα μάλλον τα περιπλέκει επιπλέον. Μέσα σ΄ όλον αυτό τον κυκεώνα προσπάθησα εξ αρχής με επιμονή να το μελετήσω, και έπειτα να το μεταφράσω για να το παρουσιάσω στο προφορικό Σεμινάριο της Μεταηθικής, πράγμα εξαιρετικά δύσκολο έργο εξ αιτίας των πολλών φιλοσοφικών ορολογιών και της κυριαρχούσας ασάφειας που το κατέχει, και κυρίως εξ αιτίας της αδυναμίας μου στην Αγγλική γλώσσα.

Η επόμενη αναλυτική παρουσίαση στο φιλοσοφικό ζήτημα, το δίλλημα του Ευθύφρονα, η Θεωρία της Θείας Εντολής και ο  Ηθικός Ρεαλισμός, στηρίζεται, κυρίως, στο άρθρο ‘The Euthyphro, Divine Command Theory and Moral Realism’ (2015) και στις προσωπικές απόψεις (σελ. 107-123) του συγγραφέα του κ. GERALD K. HARRISON.

Για να δούμε τώρα μερικά προλογικά και συνοπτικά στοιχεία για το άρθρο μας: Φαίνεται ότι είναι αρκετά συνηθισμένη η τάση της  απόρριψης της Θεωρίας της Θείας Εντολής (από εδώ και στο εξής ως «Θ.Ε.») εξ αιτίας του διλλήματος του Ευθύφρονα. Για ποιόν λόγο άραγε; Διότι, στην ουσία του το εν λόγω Σωκρατικό δίλλημα του Ευθύφρονα (από εδώ και στο εξής ως «δ.Ε.») καθιστά την Ηθική ως απαράδεκτη και αυθαίρετη. Όλες οι μορφές του Ηθικού Ρεαλισμού (πλέον ως «Η.Ρ.») είναι εκτεθειμένες εξ αιτίας του δ.Ε. Το πλέον σημαντικό στην υπόθεση, κατά τον Γκέραλντ Χάρρισον, είναι ότι δεν υπάρχει κανένας λόγος φιλοσοφικής ανησυχίας για το ζήτημα, διότι στο τέλος της ημέρας το εν λόγω δ.Ε. δεν είναι και τόσο σημαντικό δίλλημα, αλλά πρόκειται μάλλον για ψευδο-δίλλημα. Άραγε, όμως, η μεταηθική θεωρία της Θ.Ε. είναι σωστή; Αν ο Χάρρισον είναι σωστός στις θέσεις του, δεν σημαίνει κατ΄ανάγκην ότι και η περιώνυμη θεωρία της Θ.Ε. αληθεύει. Από την άλλη ο αρθρογράφος θέτει σοβαρό ζήτημα και πρόκειται να καταγράψει μερικούς τεκμηριωμένους λόγους για τους οποίους  η θεωρία της Θ.Ε. πρέπει να λαμβάνεται σοβαρότερα υπόψιν από τους σύγχρονους μεταηθικούς φιλοσόφους. [1]

Σ΄ ένα δεύτερο στάδιο καταγράφουμε την σκελετική δομή του εν λόγω φιλοσοφικού άρθρου:

(α΄) Ο Χάρρισον θέτει ορισμούς για ό,τι πραγματεύεται.

(β΄) Περιγράφει την ουσία του δ.Ε., η οποία είναι η ανησυχία των απεχθών πράξεων.

(γ΄) Επεξηγεί γιατί ο αντι-φυσιοκρατικός ηθικός ρεαλιστής αντιμετωπίζει το δ.Ε. με το πρόσχημα των προβλημάτων με την ηθική επιγένεση.

(δ΄) Επίσης, εξηγεί, γιατί ο φυσιοκρατικός ρεαλισμός αντιμετωπίζει το δ.Ε. με το πρόσχημα των προβλημάτων με την μη τετριμμένη ηθική επιγένεση της θέσης.

(ε΄) Σημειώνει για ποιο λόγο το δ.Ε. δέν είναι πραγματικό πρόβλημα.

(στ΄) Τέλος, περιγράφει εν συντομία μερικές από τις αρετές της θεωρίας της Θ.Ε. αναλύοντας την ηθική διάσταση των ζητημάτων. [2]

Σ΄ ένα τρίτο στάδιο θα πρέπει να αναφερθούν με κάθε σαφήνεια οι φιλοσοφικοί ορισμοί του Χάρισσον: Η θεωρία της Θ.Ε. προσφέρεται σε διάφορα σχήματα και μεγέθη. Υπάρχει προφανώς μια μεγάλη ποικιλία φιλοσοφικών απόψεων περί αυτής. Εννοεί την όποιαδήποτε άποψη που αναγνωρίζει ότι οι ηθικές ιδιότητες εξαρτώνται από τον Θεό. Με τον φιλοσοφικό όρο «Θεός», ο Χάρισσον εννοεί εκείνην την υπερφυσική οντότητα όπου εξασκεί σημαντική επιρροή στην ανθρωπότητα και στις πράξεις της. Δεν εννοεί ασφαλώς, καθώς το δηλώνει ρητά, τον όποιονδήποτε Θεό της όποιασδήποτε γνωστής Θρησκείας. Αρκετοί θεωρητικοί της Θ.Ε. επειδή μάλλον είναι θεϊστές και πιστοί στο εκάστοτε και ανάλογο θρήσκευμα της επιλογής τους, και έχουν εις τον νού τους τον Θεό τους, θεωρούν και ορίζουν ότι  η θεωρία της Θ.Ε. είναι  εκείνη η ηθική αγαθοσύνη και καλοσυνή, δηλ. αυτό το οποίο ορίζει και εντέλει ο Θεός. Οι εν λόγω θρησκευτικές απόψεις τους και προσωπικές θρησκευτικές πεποιθήσεις των μεταφυσικών φιλοσόφων φαίνεται να είναι αχρείαστες  για να είναι η θεωρία της Θ.Ε. λιγότερο, όχι πιό εύλογη. Δεν πρέπει να ξεχνούμε ότι το δ.Ε. έγινε κατά την πρό Χριστού εποχή, δηλαδή προτού εμφανισθεί και ιδρυθεί ο Χριστιανισμός. Και αυτό λέγεται, προφανώς, διότι αρκετοί φιλόσοφοι μετα-ηθικοί ξεκινούν μάλλον με τις προειλλημένες απόψεις και τις προσλαμβάνουσες παραστάσεις των χριστιανικών θρησκευτικών πεποιθήσεών τους. Αυτό αναντίρρητα επηρεάζει την αντικειμενικότητα των φιλοσοφικών θέσεων. [3]

Το δ.Ε. φαίνεται εκ πρώτης όψεως ότι στοχεύει αντιρρητικά κατά των θεωριών της Θ.Ε. Ο Χάρρισον για λόγους ευκολίας θα αντιμετωπίσει την θεωρία της Θ.Ε. ως μορφή ενός μεταηθικού ρεαλισμού παρά ως μία Θεωρία Λάθους ή Φαντασιακή Θεωρία. Με την έννοια αντικειμενικός Η.Ρ. εννοείται ότι οι ηθικοί ισχυρισμοί είναι σωστοί, ότι μερικά ηθικά αξιώματα είναι αληθινά, και ότι οι αληθοποιητές τους είναι ανεξάρτητη από την φυσιοκρατική ή αντι-φυσιοκρατική στάση. Συνεπώς, οι μη υποκειμενικές φυσιοκρατικές θέσεις, σύμφωνα με τις οποίες οι ηθικές αξίες υπάρχουν, ή περιορίζονται στις φυσικές ιδιότητες καθότι έχουν τις προϋποθέσεις, όπως κάνουν και οι αντι-φυσιοκρατικές θέσεις σύμφωνα με τις οποίες ισχυρίζονται ότι οι ηθικές ιδιότητες είναι sui generis (=χωριστό και αυτόνομο είδος). [4]

Από το δ.Ε. προκύπτουν δύο θεμελιακές ανησυχίες:

(α΄) Αν και μόνο άν η ηθική είναι μόνο οι εντολές του Θεού, τότε υπάρχει η μεταφυσική πιθανότητα ακόμη και για τις πιο φρικτές και απεχθείς πράξεις να είναι ηθικά σωστές.

Παράδειγμα: ενδεχομενικά να υπάρχει ένας πιθανός κόσμος όπου οι πράξεις του αιμοσταγούς Αδόλφου Χίτλερ να είναι ηθικά εύλογες και σωστές, διότι ενδέχεται ο Θεός να εγκρίνει τέτοιων ειδών απεχθέστατες πράξεις. Αυτό μοιάζει να είναι μια παράλογη υπόθεση διότι προκύπτει εύλογα και φιλοσοφικά η μεγίστη ανησυχία περί των απεχθών πράξεων.

(β΄) Αν υπάρχουν δύο αριθμητικά διακριτές πράξεις που έχουν όλα τα ίδια φυσικά χαρακτηριστικά ενδέχεται όμως να διαφέρουν ηθικά, τότε η ηθική των εν λόγω διακριτών πράξεων έχει μεταβληθεί σε ένα είδος ωμής προσθήκης.

Για ό,τι είμαστε ευνοημένοι να ενεργήσουμε ηθικά την μια ημέρα ενδέχεται την επόμενη ημέρα να μη είμαστε ευνοημένοι να το πράξουμε. Γιατί άραγε; Διότι, ενδέχεται, οι διαθέσεις του Θεού ημέρα με την ημέρα να αλλάζουν! Κατά λογική συνέπεια δεν μπορεί να λεχθεί ότι μια πράξη είναι ηθικά εσφαλμένη. Αλλά όμως μια πράξη είναι ηθικά εσφαλμένη, επειδή μόνο και μόνο ο Θεός την θεωρεί έτσι. Εδώ είναι που προκύπτει και η ανησυχία της θεμελίωσης των απεχθών πράξεων. Και αυτό ενδεχομενικά προκύπτει  κατά την γνώμη μας, από μία εσφαλμένη εξάπαντος «αγνωστικιστική» φιλοσοφίζουσα θεολογία ή θεολογίζουσα φιλοσοφία. Διότι αν γνωρίζαμε για ποια θεϊκή οντότητα μιλούμε, αν γνωρίζαμε το πρόσωπό του και τις ιδιότητές του δεν θα είχαμε τέτοιου είδους «φιλοσοφικές» ανησυχίες. Και οι δύο θεμελιώδεις ανησυχίες είναι συγκεχυμένες και παραπλανητικές, ισχυρίζεται ο Χάρισσον. Ωστόσο, ενδέχεται να αυξηθούν οι εν λόγω ανησυχίες και σε άλλες μορφές του Ηθικού Ρεαλισμού. [5]

Ωστόσο προκύπτει ένα σημαντικό ερώτημα:  τί είναι ο ηθικός φυσιοκρατικός ρεαλισμός;

Σύμφωνα με τον Χάρισσον, ο φυσιοκρατικός ρεαλισμός είναι: η άποψη ότι οι ηθικές ιδιότητες ανάγονται ή είναι απλώς φυσικές ιδιότητες. Πρόκειται για σύνηθες φαινόμενο να επιδιώκεται και να προβάλλεται η εν λόγω ηθική θέση ως μια ισχυρή πηγή υποστηρίξεως για την εν λόγω άποψη. Βρίσκεται σε αντίθεση με τις αντι-φυσικρατικές απόψεις, μιας και η φυσιοκρατία συνεπάγεται με την καθολική ηθική επιγένεση της εν λόγω θέσης. Δηλαδή, αν οι ηθικές ιδιότητες απλά είναι, ή περιορίζονται σε φυσικές ιδιότητες, τότε είναι επιπόλαιο να θεωρεί κανείς ως αλήθεια, ότι δύο πανομοιότυποι κόσμοι που είναι όμοιοι στις φυσικές τους ιδιότητες πρέπει να είναι ίδιοι και στις ηθικές τους ιδιότητες. Π.χ.: Αν οι πράξεις του Χίτλερ (του Στάλιν, του Μάο, του Κεμάλ κ.ο.κ.) είναι εσφαλμένες στον πραγματικό κόσμο, τότε δεν θα υπάρξει φυσιολογικά ένας πανομοιότυπος δυνατός κόσμος στον οποίο οι πράξεις τους θα θεωρηθούν ως ηθικά ορθές. Με απλούστερα λόγια, οι φυσιοκρατικές απόψεις είναι ευρέως διαδεδομένες σκέψεις οι οποίες δεν έχουν εκτεθεί στο δ.Ε. To θέμα είναι αρκετά πολύπλοκο. Η αλήθεια είναι ότι οι φυσιοκρατικές απόψεις συνεπάγονται την καθολική ηθική επιγένεση. Οι φυσιοκρατικές προσεγγίσεις εμπεριέχουν την καθολική ηθική επιγένεση, αλλά όμως αυτό που δεν παρατηρούν είναι η τοπική ηθική επιγένεση. Οι φυσιοκράτες δεν μπορούν να εξηγήσουν την ηθική τοπική επιγένεση και βρίσκονται αντιμέτωποι με το δ.Ε. [6]

Το επόμενο ζήτημα που θα μας απασχολήσει, είναι η βασική φιλοσοφική διάκριση που τίθεται υπό του Χάρισσον: η διάκριση τετριμμένης και μη τετριμμένης θέσης. Η φιλοσοφική διάκριση μεταξύ μη τετριμμένης και τετριμμένης τοπικής ηθικής επιγένεσης. Σύμφωνα με την τετριμμένη (=συνηθισμένη ή χωρίς πρωτοτυπία) θεωρία της τοπικής ηθικής επιγένεσης είναι αδύνατον για τις πράξεις εντός ενός πιθανού κόσμου να διαφέρουν στους όρους ως προς τις ηθικές τους ιδιότητες, χωρίς επίσης να διαφέρουν σε μερικές φυσικές ιδιότητες. Η προηγούμενη θέση είναι τετριμμένα αληθές. Γιατί άραγε; Διότι η εν λόγω θέση στην υποκειμενική βάση της περιλαμβάνει για τις πράξεις τις χωρο-χρονικές ιδιότητες. Οι χωρο-χρονικές ιδιότητες είναι οι φυσικές ιδιότητες. Ωστόσο, πρέπει να γίνει κατανοητό, κατά τον Χάρισσον, ότι δεν μπορούν ποτέ να υπάρξουν δύο πράξεις οι οποίες θα μοιράζονται όλες ακριβώς τις ίδιες φυσικές ιδιότητες σ΄έναν πιθανόν κόσμο. Η εν λόγω θέση θεωρείται λοιπόν τετριμμένα αληθής. Έτσι λοιπόν αν και ο φυσιοκρατισμός συνεπάγεται με την τετριμμένη θέση της τοπικής ηθικής επιγένεσης, το ίδιο ισχύει και για τον αντι-φυσιοκρατισμό και την θεωρία της Θ.Ε. Τώρα από την άλλη οπτική γωνία, η μη τετριμμένη τοπική ηθική επιγένεση αποκλείει τις χωροχρονικές ιδιότητες από την υποκειμενική βάση. Σύμφωνα με την προηγούμενη θέση, θεωρείται, ότι είναι αδύνατο για δύο πράξεις όπου διαφέρουν χωροχρονικά και σε καμία άλλη φυσική άποψη, να διαφέρουν ηθικά. Με απλά λόγια και ένα παράδειγμα: Αν ενεργηθεί σήμερα/εδώ στον δικό μας κόσμο η Α1 πράξη, η οποία είναι ηθικά εσφαλμένη, τότε αριθμητικά μια άλλη διακριτή φυσιοκρατικά αλλά ταυτόσημη πράξη, η Α2, δεν μπορεί να θεωρηθεί ως ηθικά ορθή αύριο/εκεί σε έναν διαφορετικό κόσμο. [7]

Οι φυσιοκρατικές αναγωγικές απόψεις δεν συνεπάγονται με την μη τετριμμένη θέση της τοπικής ηθικής επιγένεσης με λογική συνέπεια να μη μπορούν να την εξηγήσουν. Όλες οι μετα-ηθικές φυσιοκρατικές απόψεις συνεπάγονται ότι είναι αδύνατο για δύο πράξεις να διαφέρουν ηθικά χωρίς να διαφέρουν φυσικά. Επίσης, αν δύο πράξεις διαφέρουν στους όρους των δικών τους χωροχρονικών ιδιοτήτων θα διαφέρουν παράλληλα και σε μερικές φυσικές ιδιότητες επειδή οι χωροχρονικές ιδιότητες είναι μεταξύ των πράξεων φυσικές ιδιότητες. Το λυπηρό στην όλη υπόθεση, είναι που οι φυσιοκράτες δεν έχουν μια βασική εξήγηση για ποιό λόγο οι χωροχρονικές ιδιότητες θα πρέπει να αποκλειστούν. Δεν είναι καλό, λέει ο Χάρισσον, να ορίζεται μόνο ότι οι χωροχρονικές ιδιότητες δεν υπολογίζονται. Ο θεωρητικός της Θ.Ε. μπορεί απλά να ορίσει ότι η βούληση του Θεού δεν είναι ποικιλόμορφη. Ένώ ένας αντι-φυσιοκράτης  μπορεί απλά να ορίσει ότι οι ηθικές ιδιότητες είναι αναγκαστικά όπου βρίσκονται. Άν ο αναγωγιστής επιτρέπεται να κάνει τέτοιες εκκλήσεις τότε το ίδιο προνόμιο πρέπει να επεκταθεί και στον αντι-φυσιοκράτη καθώς και στον θεωρητικό της Θ.Ε. Ομοίως, δεν είναι καλό, λέει ο Χάρισσον, προσελκύοντας κάποια κανονιστική ηθική θεωρία η οποία δεν επιτρέπει τις χωροχρονικές ιδιότητες να κάνουν την διαφορά, όπως ο ωφελιμισμός. Τέτοιες θεωρίες απλώς προϋποθέτουν ότι οι χωροχρονικές ιδιότητες δεν μπορούν να κάνουν την διαφορά παρά να εξηγήσουν γιατί δεν το κάνουν. Κατά συνέπεια, (α) κανένας δεν εμποδίζει τον θεωρητικό της Θ.Ε. ώστε απλά να υποστηρίξουν εαυτούς και αλλήλους στην υποτιθέμενη αλήθεια του ωφελιμισμού (ή όποιαδήποτε άλλη θεωρία) καταλήγοντας ενίοτε ότι ο Θεός της ηθικής βρίσκεται πανταχού παρόν και τα πάντα πληρών διοικώντας μας ώστε να μεγιστοποιήσουμε την ευδαιμονίαν μας. Τίποτε δεν εμποδίζει και τον αντι-φυσιοκράτη απ΄το να πράττει και να θεωρεί τα ίδια. Τέλος, το απλό γεγονός στο όλο ζήτημα είναι ότι όταν πρόκειται για τη μη τετριμμένη θέση της τοπικής ηθικής επιγένεσης ο φυσιοκράτης δεν βρίσκεται σε καλύτερη θέση, ώστε να την εξηγήσει, από τον μεταηθικό αντι-φυσιοκράτη ή τον θεωρητικό της Θ.Ε.  Αν δεν μπορεί κανείς να εξηγήσει την μη τετριμμένη θέση της τοπικής ηθικής επιγένεσης αντιμετωπίζει πρόσωπον με πρόσωπο το δ.Ε. Άρα λοιπόν ο φυσιοκρατισμός αντιμετωπίζει το δίλλημα του Ευθύφρονα. [8]

Ποιος ο ρόλος των ορθολογικών διαισθήσεων και της συνειδητοποιήσεως; Εκτός από τις θεμελιώδεις ανησυχίες, γιατί είναι παράλογο να επιτρέψει ότι είναι μεταφυσικά πιθανό να υπάρξει μέν ένας φυσιολογικά πανομοιότυπος κόσμος μαζί με τον πραγματικό κόσμο, αλλά στον παράλληλο κόσμο δέ οι απεχθείς πράξεις να είναι ηθικά σωστές;

Πιθανότατα, να είναι παράλογο, διότι εμείς έχουμε ήδη τη σαφή και ξεκάθαρη διαίσθηση ότι τέτοιες απεχθείς πράξεις (π.χ. των Χίτλερ, Στάλιν, Μάο, Κεμάλ) είναι λανθασμένες και ανήθικες, μια διαίσθηση τόσο σαφής και ξεκάθαρη όπου μας είναι απλά αδιανόητο ότι μπορεί να είναι λανθασμένη. Αλλά όμως, σίγουρα δεν είναι όλες οι διαισθήσεις μας το ίδιο και αυτό, όπως λόγου χάριν στην περίπτωση των ειδεχθών και φρικτών πράξεων.

Με απλούστερα λόγια: η διαίσθηση για μια ορισμένη δυνατότητα δεν μπορεί να υπάρξει χωρίς το αντικείμενο της συνειδητοποίησης. Οι ηθικές μας διαισθήσεις φαίνεται να είναι ψυχικές καταστάσεις και οι ψυχικές καταστάσεις είναι φυσικές ιδιότητες.  Έτσι, σε όλους τους φυσιοκρατικά πανομοιότυπους πιθανούς και παράλληλους κόσμους καθώς και σ 'αυτόν εδώ  που είμαστε εμείς - ή μάλλον, και από τους ομολόγους του εκεί – φαίνεται να έχουμε τις ίδιες ηθικές διαισθήσεις, και έτσι θα έχουν και την ισχυρή ηθική διαίσθηση ότι οι ειδεχθείς πράξεις, όπως εκείνες του Χίτλερ και των ομοίων του, είναι λάθος και στον εκεί δυνατό κόσμο. Επομένως, σε όλους αυτούς τους δυνατούς κόσμους θα υπάρξει κάτι απαντώντας σε αυτές τις διαισθήσεις, είτε δυσφημίζοντας τον Θεό, είτε άλλη αντι-φυσιοκρατική ηθική άποψη. Συνεπώς, σε όλους τους φυσιολογικά πανομοιότυπους πιθανούς κόσμους, αυτό το απεχθές έργο του Χίτλερ είναι σαφώς και ξεκάθαρα κατανοητό ότι θα θεωρηθεί ότι είναι λάθος, και έτσι είναι δηλαδή, ένα λάθος κατά της ανθρωπότητας.

Φυσικά, θα υπάρξουν και εκείνοι που απορρίπτουν την ιδέα ότι ορισμένες ηθικές διαισθήσεις δεν μπορούν να υπάρξουν χωρίς το αντικείμενο της συνείδησης. Από την άλλη βέβαια, εκείνοι που απορρίπτουν τα προηγούμενα και θεωρούν ότι οι ισχυρές ηθικές διαισθήσεις μπορεί να αποτύχουν να προσφέρουν απαντήσεις, στην πραγματικότητα, θα ήτο εξαιρετικά δύσκολο σε εκείνους να μπορούν ταυτόχρονα να επιμείνουν ότι είναι αδιανόητο ότι οι απεχθείς πράξεις μπορεί να είναι ηθικά σωστές. Για ποιό λόγον άλλωστε να σπεύσουν να επιμένουν στον παραλογισμό, ότι οι απεχθείς πράξεις είναι ηθικά ορθές; Και συναφώς, κάπως έτσι κανένας αντιρρησίας δεν μπορεί να αντικρούσει το επιχείρημα των απεχθών πράξεων. [9]

Μπορούσε πολλά ακόμη να γράψει κανείς για τις σωρηδόν πληροφορίες που αναπτύσσει ο Χάρισσον για το όλο ζήτημα. Μπορούσε και να μη γράψει κανείς τίποτε. Απομένει λοιπόν να απαντήσω εξ ανάγκης τεκμηρειωμένα στο ουσιαστικό ερώτημα που τίθεται επί τάπητος: κατά πόσον είναι άραγε εύλογο το δ.Ε.;

Ο Χάρισσον προσπαθώντας να διατηρήσει μια εύλογη (;!) ακαδημαϊκή ουδετερότητα στο θεολογικό ή θρησκειολογικό κομμάτι του Σωκρατικού διλλήματος, αφαιρώντας διακριτικά ή διπλωματικά και αφήνοντας ανοικτό το κάθε ενδεχόμενο για μια τυχαία ή και απροσδιόριστη οντότητα μιάς ανεξαρτήτου ανωτέρας Θεότητος, και μη προσδιορίζοντας, σκόπιμα, με κάθε ακρίβεια την θεϊκή οντότητα στην οποία κάνει αναφορά το ίδιο το αρχαιοελληνικό δίλλημα που τον απασχολεί. Κατά τη γνώμη μας, χωρίς τον εν λόγω ακριβή θεολογικό και θρησκειολογικό προσανατολισμό, εξάπαντος σημαίνον οντολογικό προσδιορισμό και πλαίσιο, και χωρίς μίαν συγκεκριμένην υπερφυσική ή θεϊκήν οντότητα το εν λόγω φιλοσοφικό δίλλημα του Ευθύφρονα, καθίσταται, άκυρον, μάταιον, φλυαρία κενού περιεχομένου, άτοπον και α-νόητον!

Διότι, αγνοώντας, παραγνωρίζοντας ή απαξιώνοντας κανείς το είδος της οντότητας ή οντολογίας που προβληματίζει το δ.Ε., δεν μπορεί κανείς να είναι απόλυτα σίγουρος για το αν θα υφίστανται αληθώς και όντως ή όχι οι ειδεχθείς θεϊκές επιλογές και απεχθείς πράξεις. Άρα, το νοητόν και λογικόν για να απαντηθεί ορθά και λογικά το κατά πόσον είναι εύλογο ή όχι το δ.Ε., εξαρτάται νομίζω, από την αναγκαία συνθήκη μιας συγκεκριμένης Θεο-λογικής Οντολογίας, και όχι απλά μιάς -ουδέτερα ακαδημαϊκά- απροσδιόριστης φιλοσοφικά ή και ασαφούς Μεταφυσικής οντολογίας.

Άν και μόνον άν γνωρίζουμε με κάθε Θεο-λογική ακρίβεια το πρόσωπο της θεϊκής οντότητας, δηλ. το είδος της Θεότητος που ορίζει και επαναπροσδιορίζει το δ.Ε., τότε και μόνον τότε όλες οι μετα-ηθικές και λοιπές φιλοσοφικές ανησυχίες μας θα εξανεμισθώσι εν ριπή οφθαλμού ως σκιές και αστερόσκονες. Επειδή, λοιπόν, ο Χάρισσον αρχινά από την προϋπόθεση της μη προσδιορισμένης θεϊκής οντότητας, καταλήγει κατά την γνώμη μας σε μια σειρά από εύλογους ίσως συλλογισμούς, σε κάποιο λογικό συμπέρασμα.  Ό,τι το δίλλημα του Ευθύφρονα δεν είναι κατ΄ουσίαν σοβαρό δίλλημα, αλλά ένα ψευδο-δίλλημα. Είναι όμως έτσι εξαπλουστευμένα ή και πολύπλοκα τα φιλοσοφικά πράγματα, ή μήπως είναι πιο απλά και καθαρά, αν και μόνον αν κανείς προσδιορίσει με ακρίβεια εκείνην την μεταβλητή για την θεϊκή οντότητα; Μη πώ ότι, θεωρώ, ότι όντως δεν είναι και τόσον εύλογο το δ.Ε. διότι για τα εν λόγω μετα-ηθικά ζητήματα και διλλήματα ίσως είναι προτιμώτερον κανείς να σωπαίνει καλώς, αντί να φλυαρεί ασαφώς, και παρά να διατυπώνει α-νοήτως ηθικά παράδοξα και απροσδιόριστα διλλήματα.

Τέλος, να σημειωθεί, παρ΄όλο που σήμερα φαίνεται ότι το τοπίο της ηθικής μοιάζει να μεταβάλλεται ραγδαία, οι θεωρίες των θεϊκών εντολών των μετα-ηθικών δεν συνεπάγονται ότι η ηθική αλλάζει και μεταβάλλεται πράγματι με την πάροδο του χρόνου, απλώς επιτρέπουν ότι μπορεί να διενεργηθεί εν διακρίσει κάποια μεταβολή ανάλογα των ηθικών διλλημάτων και περιστάσεων. Αυτό το στοιχείο πρόκειται για αρετή, και όχι στοιχείο για αντίρρηση. Όλες οι μορφές Η.Ρ. το επιτρέπουν. Με απλά λόγια άπαντες οι ηθικοί ρεαλιστές αντιμετωπίζουν το δ.Ε. το οποίον κατ΄ουσίαν δεν είναι πραγματικό πρόβλημα. 

Και δεν είναι πραγματικό πρόβλημα, κατά την γνώμη μας, διότι στην μετα-ηθική δεν μπορούνε να σταθούν σοβαρά ηθικά διλλήματα, προβλήματα και παράδοξα, από την στιγμή που όλα αυτά σχεδόν εμπίπτουν αληθώς και απλώς στο δρόμο του ευ-πράττειν και ευ-δεικνύειν, αντί του ανοήτως πολύ-λογείν και πλανερώς φλυαρείν. Θεωρώ δηλαδή, ότι τα περισσότερα διλλήματα που σχετίζονται με τον Θεό, θεολογικο-φιλοσοφικά ζητήματα και άλλα φιλοσοφικά παράδοξα ότι δεν είναι ψευδή, δεν είναι εύλογα, αλλά είναι α-νόητα, διότι δεν έχουν μια σαφή, ξεκάθαρη, εξάπαντος μια αμιγώς κρυστάλλινη και ορθοδόξη φιλοσοφικο-Θεολογική Οντολογία.

Του Παναγιώτη Νούνη

Στ΄ Εξάμηνο

Τμήμα Κλασικών Σπουδών και Φιλοσοφίας

Φιλοσοφική Σχολή

Μάθημα: Σεμινάριο της ΜΕΤΑΗΘΙΚΗΣ

Διδάσκων: λέκτορας Δρ κ. Χρήστος Κυριάκου

1-5 Μαΐου 2019

ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΚΥΠΡΟΥ

ΥΠΟΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ:

[1] GERALD K. HARRISON, ‘The Euthyphro, Divine Command Theory and Moral Realism’, (2015), σελίδα 107.

[2] HARRISON, (2015), σελίδα 107.

[3] HARRISON, (2015), σελίδα 108-109. Να σημειώσω εδώ μια ιδέα περί της «θεολογικής ουδετερότητας» του Χάρισσον η οποία θα με βοηθήσει ίσως στην τελεσίδικη επιχειρηματολογία μου: Αυτό το διενεργεί προφανώς για λόγω ακαδημαϊκής και επιστημονικής ουδετερότητας, αλλά το παράδοξο είναι ότι ενώ το δ.Ε., το οποίο δεν έχει μόνον φιλοσοφική χροιά, αλλά συμπεριλαμβάνει ως σημαντική μεταβλητή του μια συγκεκριμένη χωροχρονική θεολογία-μυθολογία, και ο Χάρισσον έτσι απλά με ελαφρά καρδία την απορρίπτει. Γιατί απορρίπτει την εν λόγω μεταβλητή; Για να κρατήσει σε διάσταση την Φιλοσοφία από την Θεολογία; Μήπως δεν είναι πυρηνικό και ουσιώδες στοιχείο στο φιλοσοφικο-θρησκευτικό δ.Ε. με ποια θεϊκή οντότητα έχουμε να κάνουμε;

[4] HARRISON, (2015), σελίδα 108-109.

[5] HARRISON, (2015), σελίδα 108-109.

[6] HARRISON, (2015), σελίδα 114.

[7] HARRISON, (2015), σελίδα 115.

[8] HARRISON, (2015), σελίδα 116.

[9] HARRISON, (2015), σελίδα 117.