Κοινοτοπία ή μηδενισμός; Ποιο Κακό μας κυβερνά σήμερα;

 

Κοινοτοπία ή μηδενισμός; Ποιο Κακό μας κυβερνά σήμερα;

(Άρεντ και Eagleton σε έναν αναγκαίο διάλογο για τις σκοτεινές δυνάμεις του κόσμου μας)

"Το κακό δεν είναι πάντα τερατώδες. Μπορεί να φοράει κουστούμι και να κρατάει στυλό. Κι άλλοτε, δεν χρειάζεται καν πρόσχημα — του αρκεί να βλέπει τον κόσμο να καίγεται."

Το προηγούμενο παρελθοντικό διάστημα μελετούσαμε την φιλοσοφική σκέψη της Χάνα Άρεντ αλλά και του Τέρρυ Ήγκλετον γύρω από το φιλοσοφικό ζήτημα π ε ρ ί τ ο υ Κ α κ ο ύ, και σας παραθέτουμε μερικές σκέψεις μας.

Εισαγωγή

Το ερώτημα «τι είναι το Κακό;» παραμένει ίσως το πιο ενδιαφέρον ίσως δυσεπίλυτο της πολιτικής και ηθικής φιλοσοφίας. Ανάμεσα στις πιο επιδραστικές σύγχρονες προσεγγίσεις ξεχωρίζουν νομίζω εκείνες των δύο στοχαστών: της Χάνα Άρεντ και του Terry Eagleton.

Η σύγκρισή τους αφορά άμεσα τη στάση μας απέναντι σε φαινόμενα όπως ο αυταρχισμός, η πολιτική βία, ο φανατισμός, η μισαλλοδοξία και η απανθρωπιά. Όλα αυτά περί του φανατισμού, ολοκληρωτισμού και φονταμενταλισμού τα διδαχθήκαμε σε ειδικό επιστητό αντικείμενο της Πολιτικής Φιλοσοφίας μέσα από ποικίλα άρθρα και βιβλία της Χάνα Άρεντ.

Άρεντ: Το Κακό ως κοινοτοπία

Η Χάνα Άρεντ, στο μνημειώδες «Eichmann in Jerusalem», σόκαρε τον κόσμο ισχυριζόμενη ότι ο Άιχμαν, βασικός οργανωτής του Ολοκαυτώματος, δ ε ν ήταν κάποιο σατανικό τέρας, αλλά ένας μέτριος, αδιάκριτος και άκριτος γραφειοκράτης.

Για την Άρεντ, το Κακό συχνά διαπράττεται από ανθρώπους που απλώς παύουν να σκέφτονται — που γίνονται πειθήνια γρανάζια ενός συστήματος επί τη βάσει της τυφλής υπακοής. Το τρομακτικό δ ε ν είναι η «διαβολικότητα», αλλά η ρηχότητα του κακού.

"Το μεγαλύτερο κακό στον κόσμο γίνεται από ανθρώπους που δεν έχουν κανένα ιδιαίτερο λόγο να το κάνουν." (Hannah Arendt)

Eagleton: Το Κακό ως μηδενιστική βούληση

Ο Terry Eagleton, στο «Περί Κακού» (εκδ.: «Πεδίο»), αντιτείνει ότι η κοινοτοπία δ ε ν εξηγεί όλα τα φαινόμενα του Κακού. Υπάρχει και το κακό που επιθυμεί την καταστροφή για την ίδια την καταστροφή.

Το Κακό συχνά δ ε ν είναι απλώς ρουτίνα ή άγνοια. Μπορεί να είναι μηδενιστική επιθυμία, απόλαυση της άρνησης, ένστικτο θανάτου. Ακόμη και αν υποθέσουμε ότι γίνεται από άγνοια, προκύπτει το αμείλικτο ερώτημα, άραγε, κατά πόσον η άγνοια αυτή είναι αγνή;

"Το κακό συχνά επιτελείται για το τίποτα — και αυτή ακριβώς είναι η ουσία του." (Terry Eagleton)

Δύο σχολές, δύο παγίδες

Η Άρεντ μας προειδοποιεί για τον πειρασμό της αθώας τυφλής υπακοής: όταν οι άνθρωποι δρουν χωρίς ηθικό στοχασμό και κριτική σκέψη.

Ο Eagleton, αντίθετα, μας υπενθυμίζει ότι δ ε ν πρέπει να υποτιμούμε την ενεργή, καταστροφική βούληση που μπορεί να φωλιάζει στον άνθρωπο — και που αναδύεται σε εποχές κρίσης και παρακμής.

Ποιο Κακό άραγε σήμερον μας απειλεί περισσότερο;

Και οι δύο οπτικές παραμένουν αναγκαίες:

- Για να κατανοήσουμε το γραφειοκρατικό, "συμβατικό" Κακό, χρειαζόμαστε την Άρεντ.

- Για να ερμηνεύσουμε το άναρχο, μισαλλόδοξο, επιθετικό Κακό της εποχής μας (ρατσιστική βία, διαδικτυακή επιθετικότητα, μηδενιστική τρομοκρατία), χρειαζόμαστε τον Eagleton.

Επίλογος

Η κοινοτοπία και ο μηδενισμός του Κακού δ ε ν αλληλοαναιρούνται, αλλά προφανώς, μάλλον, αλληλοσυμπληρώνονται.

Σε έναν κόσμο όπου το Κακό φοράει πολλές μάσκες, από το γραφειοκρατικό ψύχος έως τη βίαιη απόλαυση της άρνησης, έχουμε ανάγκη από όλους τους φακούς σκέψης που μας βοηθούν να το αναγνωρίσουμε — και να του αντισταθούμε.

"Το Κακό δεν είναι ποτέ απλώς ένα λάθος. Είναι η επιλογή του κενού." (Terry Eagleton)

Είναι ενδιαφέρον να σκεφτόμαστε, όπως μας προτρέπει η Άρεντ. Αλλά να μην αθωώνουμε ή/και να δικαιολογούμε το Κακό, όπως μας προειδοποιεί ο Eagleton.

Ο αγώνας ενάντια στο Κακό αρχίζει από τη συνειδητοποίηση και συνεχίζεται με τη μετωπική σύγκρουση και την ρήξη εναντίον του.

Του Παναγιώτη Νούνη

Ελεύθερος Στοχαστής

13 Ιουνίου, 2025